بسم الله الرحمن الرحیم

گزارش: بررسی فقه حکومتی در اندیشه امام خمینی (ره)

مدرسه تابستانه 1403 با موضوع سبک شناسی اجتهادي امام خميني (ره)

موسسه آموزش عالی حوزوی ائمه اطهار(علیهم السلام) مشهد با همکاری مدیریت پژوهش و توسعه علمی حوزه علمیه اقدام به برگزاری دوره تربیت پژوهشگر در مباحث فقه و اصول با عنوان سبک شناسی اجتهادی نموده است. در این دوره به سبک شناسی اجتهادی امام خمینی (ره) اختصاص یافته که در دومین روز استاد گرانقدر حجت الاسلام مجتبی الهی خراسانی (زید عزه)  در موضوع ارکان و مبانی فقه حکومتی در اندیشه اجتهادی امام خمینی (ره) به ارائه مباحث خود پرداختند.

مقدمه

ایشان در ابتدا بیان داشتند که در بحث فقه حکومتی، برخلاف تصور عمومی، موضوع مورد بررسی یکی از ابواب خاص فقهی نیست. به عبارت دقیق‌تر، فقه حکومتی یک قرائت و خوانش فراگیر از فقه است که تمامی ابواب فقه را در بر می‌گیرد. در این دیدگاه، فقه حکومتی به صورت عرضی در کنار فقه تجارت، معاملات، و خانواده قرار نمی‌گیرد بلکه به عنوان یک نگرش متفاوت از فقه، در مقابل فقه فردی قرار دارد.

فقه حکومتی و تفاوت آن با فقه حکومت

فقه حکومتی یک خوانش جامع از فقه است که به حکومت و سیاست به عنوان یک باب مجزا نمی‌نگرد، بلکه این نگرش را به تمام ابواب فقه تعمیم می‌دهد. این رویکرد از فقه جواهری معاصر به معنای یک نگاه فردی و جدا از تشکیل حکومت فراتر می‌رود و ضرورت تشکیل حکومت و حاکمیت را به عنوان یک مفروض اصلی در نظر می‌گیرد. در این نگاه، تمام احکام فقهی به‌صورت یک نظام منظومه‌ای در ارتباط با ضرورت حاکمیت و حکومت بازخوانی می‌شوند.

دیدگاه امام خمینی (ره) در باب فقه حکومتی

در ادامه ایشان به اندیشه امام (ره)  در فقه حکومتی پرداخته و بیان داشتند اندیشه‌های امام خمینی (ره) در زمینه فقه حکومتی را می‌توان از سه منظر اساسی بررسی کرد:

1. اهداف دین و قلمرو شریعت: امام خمینی (ره) معتقد است که اهداف دین و شریعت نه تنها شامل مسائل اخروی است بلکه به تمام جوانب دنیوی زندگی بشر نیز می‌پردازد. از این رو، فقه باید همه جنبه‌های روابط انسانی، اعم از روابط با خدا، انسان‌ها، محیط زیست و حتی فناوری را پوشش دهد. در این چارچوب، احکام شرعی به مثابه قطعاتی از یک پازل بزرگ هستند که در کنار هم یک نظام کلی و جامع را تشکیل می‌دهند.
2. ولایت پیامبر (ص) و ائمه (ع) و فقیهان: امام خمینی (ره) قلمروی وسیعی برای ولایت پیامبر و ائمه در امور حکومتی قائل است و این ولایت را به فقها نیز امتداد می‌دهد. این دیدگاه حاکی از آن است که فقیه در جایگاه ولایت و حاکمیت نقش مهمی در اجرایی کردن احکام اسلامی دارد.
3. منطق ارزیابی گزاره‌های فقهی: امام خمینی (ره) یک منطق جدید برای ارزیابی گزاره‌های فقهی ارائه می‌دهد که از منطق رایج حجیت در فقه امامیه متفاوت است. این منطق جامع‌تر و دقیق‌تر است و حتی بر استنباطات عادی فقهی نیز تأثیر می‌گذارد.

نتیجه‌گیری

فقه حکومتی از دیدگاه امام خمینی (ره) نه تنها یک نگرش خاص در فقه است، بلکه به عنوان یک رویکرد فراگیر و وحدت‌بخش به تمام احکام فقهی نگریسته می‌شود. این فقه بر اساس ضرورت حاکمیت و حکومت اسلامی بازخوانی می‌شود و به گونه‌ای طراحی شده است که به عنوان یک دستگاه علمی برای کشف و تبیین شریعت عمل کند. هدف اصلی فقه حکومتی، تحقق حاکمیت اسلام و تربیت انسان کامل در سایه اجرای احکام اسلامی است.