بسم الله الرحمن الرحیم

گزارش: بررسی روش‌شناسی امام خمینی (ره) در مسائل فقهی

مدرسه تابستانه 1403 با موضوع سبک شناسی اجتهادي امام خميني (ره)

موسسه آموزش عالی حوزوی ائمه اطهار(علیهم السلام) مشهد با همکاری مدیریت پژوهش و توسعه علمی حوزه علمیه اقدام به برگزاری دوره تربیت پژوهشگر در مباحث فقه و اصول با عنوان سبک شناسی اجتهادی نموده است. در این دوره به سبک شناسی اجتهادی امام خمینی (ره) اختصاص یافته که در سومین روز استاد گرانقدر آیت الله علیدوست (دامت برکاته)  در موضوع روش شناسی اجتهاد امام خمینی (ره) در مسائل مستحدثه به ارائه مباحث خود پرداختند.

مقدمه

ایشان در آغاز بیان داشتند، روش‌شناسی یکی از مباحث بنیادی در علم فقه است که به بررسی مبانی و روش‌های استنباط احکام می‌پردازد. این بحث از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است، زیرا نقد و بررسی فقهی بدون توجه به روش‌شناسی فقیه ممکن است منجر به نتایج نادرستی شود. در این گزارش، به بررسی روش‌شناسی امام خمینی (ره) در مواجهه با مسائل مستحدث (مسائل جدید) پرداخته می‌شود.

روش‌شناسی امام خمینی (ره):

سپس آیت الله علیدوست به روش شناسی امام (ره) پرداخته و بیان داشتند امام خمینی (ره) به عنوان یکی از فقهای برجسته و تأثیرگذار، دارای روش‌شناسی خاصی در استنباط احکام فقهی بوده است. این روش‌شناسی در چند محور اصلی قابل بررسی است:

1. تمسک به عمومات و اطلاقات: امام خمینی (ره) در برخورد با مسائل جدید، تمسک به عمومات و اطلاقات آیات و روایات را مجاز می‌داند. به این معنا که اگر یک مفهوم کلی در قرآن یا روایات آمده باشد، حتی در مواجهه با پدیده‌هایی که در زمان تشریع نبوده‌اند، می‌توان به آن تمسک کرد. برای مثال، ایشان در بحث بیمه به همین شیوه عمل کرده و معتقد است که بیمه تحت عموماتی چون "أوفوا بالعقود" قرار می‌گیرد.
2. نگاه حداکثری در استنباط احکام: یکی از ویژگی‌های بارز روش‌شناسی امام خمینی (ره)، نگاه حداکثری به ادله فقهی است. به این معنا که ایشان تلاش می‌کرد تا با استفاده از ظرفیت‌های موجود در فقه، به جای محدود کردن احکام، دامنه آنها را توسعه دهد. برای مثال، در بحث مضاربه، امام خمینی (ره) به جای محدود کردن این عقد به درهم و دینار، آن را به سایر اشکال مالی نیز تعمیم داده‌اند.
3. استفاده از عنصر مصلحت: امام خمینی (ره) به عنصر مصلحت توجه ویژه‌ای داشتند و از آن به عنوان یکی از مبانی مهم در صدور احکام فقهی استفاده می‌کردند. ایشان معتقد بودند که فقیه می‌تواند بر اساس مصلحت جامعه اسلامی، احکامی را وضع کند که به صلاح جامعه باشد. به عنوان مثال، در مواردی چون قیمت‌گذاری دستوری یا حصر تجارت، ایشان مصلحت جامعه را مبنای صدور حکم قرار می‌دادند.

لذا  امام خمینی (ره) در برخورد با مسائل مستحدثه مانند بیمه، سرقفلی، تلقیح مصنوعی و تغییر جنسیت، از روش‌شناسی مبتنی بر نگاه حداکثری و توجه به مصلحت استفاده کرده‌اند. ایشان به جای رد یا پذیرش مطلق این مسائل، با دقت و تأمل در شرایط اجتماعی و نیازهای زمانه، احکام مناسبی را استخراج کرده‌اند.

نتیجه‌گیری: روش‌شناسی امام خمینی (ره) در فقه، به دلیل توجه به عناصر مصلحت و استفاده از عمومات و اطلاقات، رویکردی پویا و انعطاف‌پذیر است. این روش‌شناسی امکان تعامل با مسائل جدید و پاسخگویی به نیازهای زمانه را فراهم می‌کند. همچنین، نقد و بررسی فقهی بر اساس روش‌شناسی امام خمینی (ره) باید با درک درست از این مبانی صورت گیرد تا نتایج صحیحی به دست آید.